Evliya Çelebi Kimdir?
Gittiği ve gezdiği yerlerde toplumların özelliklerini, yaşama düzenlerini örf ve adetlerini yansıtan gözlemler yapmış bir Türk gezgindir.
Asıl adı Derviş Mehmet Zilli olan Evliya çelebi İstanbul Unkapanı‘nda doğmuştur. 1682’de Mısır’dan dönerken yolda ya da İstanbul’da öldüğü düşünülmektedir. Evliya Çelebi ile ismi aynı olan babası Derviş Mehmet Zilli sarayda kuyumcu başıydı. Ailesi Kütahya’dan gelip İstanbul Unkapanı’na yerleşmiştir. İlköğrenimini özel olarak gören Çelebi sonrasında bir süre medresede okudu, babasından hat,tezhip ve nakış öğrendi. Musiki ile ilgilendi. Kur’an’ı ezberledi ve ‘hafız’ oldu. Enderuna alındı ve dayısı olan Melek Ahmet Paşa sayesinde Sultan IV. Murad‘ın hizmetine girdi.
Evliya Çelebi çocukken babasının ve yakınlarının anlattığı öykülerden ve masallardan geziye karşı bir ilgi duyduğu bilinmektedir. Eseri olan ‘Seyahatname’ yapıtının girişinde geziye duyduğu ilgiyi anlatırken bir gece rüyasında Peygamber’i gördüğünü ve ona ‘Şefaat ya Resulullah’ diyecekken şaşırıp ‘Seyahat ya Resulullah’ dediğini bunun üzerine Peygamber’in onun bu isteği üzerine uzak ülkeleri gezme olanağı verdiğini yazar. Bu rüya sonrasında İstanbul’un bütün yörelerini gezmeye ve gördüğü, duyduğu şeyleri yazmaya başladı.
1640 dolaylarında İzmit, Bursa ve Trabzon yörelerini dolaştı. 1645 yılında Bahadır Giray’ın yanına Kırım’ a gitti. Dost olduğu bazı devlet büyükleriyle uzun yolculuklar yaptı. Savaşlara ulak olarak mektup getirip götürmek amaçlı katıldı. 1645’te Yanya’nın kaybedilmesiyle sonuçlanan savaşta Yusuf Paşanın yanında görev yaptı. 1646 da Erzurum Beylerbeyi Defterdarzade Mehmet Paşa‘nın muhasibi oldu. Birçok doğu illerini, Gürcistan Azerbaycan’ın bazı yörelerini gezdi. Mustafa Paşa ile 1648 de Şam’ a giderek üç yılını o bölgelerde geçirdi. 1651 sonrasında Rumeli’yi gezmeye başladı ve bir süre Sofya’ da kaldı. Avusturya, Selanik, Arnavutluk, Kandiye, Teselya, Gümülcine yörelerini 1667-1670 yılları arasında gezdi. Birçok kaynakta yazıldığına göre Evliya çelebinin gezisi 50 yılı kapsamaktadır.
Evliya Çelebi ‘Seyahatname’ Eseri
Evliya Çelebi eserinde düz yazıya bağlı kalmayarak günlük konuşma diline yakın kolay bir dil kullanmıştır. Gezdiği yerleri anlatmasının yanı sıra onları kendi öznel yorumlarıyla anlatmıştır. Gezdiği yerlerin oldukça geniş bir alanı kapsaması hem Osmanlı İmparatorluğu‘nun komşu ülkelerle olan ilişkilerini hemde insan başarılarını yansıtır.
Seyahatname’ de gezdiği yerlerin örf, adet, halk oyunları, düğünler, giyim-kuşam, insan ilişkileri, toplumsal davranışlar, inançlar, sanat gibi özelliklerine yer verir. Ayrıca orada bulunan yapıtlar, cami, çeşme, han, saray, kilise, kale, sur gibi yerlerin yapanından yaptıranına yapılış tarihinden onarımını yaptırana kadar söz eder. Çevrenin havasından suyuna kadar anlatarak konuyu canlı tutar. Evliya Çelebi’nin Seyahatname yapıtı oldukça ün kazanmasına rağmen bilimsel ve tarihi yönden geniş bir inceleme yapılmamıştır.
